6
7
Για τους σκοπούς υλοποίησης του έργου πραγματοποιήθηκαν δειγματοληψίες και επισκοπήσεις στις τρεις
πιλοτικές περιοχές του Προγράμματος με σκοπό την αξιολόγηση των σημαντικότερων προβλημάτων φυτο-
προστασίας, την αξιολόγηση παραμέτρων και δεικτών βιοποικιλότητας (ζιζανιοχλωρίδας και αρθροπόδων)
και μεταβολών που αυτή έχει υποστεί λόγω των επιλογών διαχείρισης των ζιζανίων από τους παραγωγούς
των τριών περιοχών, την παρακολούθηση παρουσίας και ποικιλότητας ωφέλιμων αρθροπόδων που πέραν της
σημασίας στην οικολογική διαχείριση των επιβλαβών εχθρών των καλλιεργειών αποτελούν και δείκτες ποιό-
τητας περιβάλλοντος στα αγρο-οικοσυστήματα. Οι παραπάνω δράσεις πραγματοποιήθηκαν με την συνεργασία
τοπικών γεωπόνων οι οποίοι έκαναν χρήση των αποτελεσμάτων για την έκδοση γενικών και ειδικών (ανά
αγροτεμάχιο και παραγωγό) οδηγιών.
Όσον αφορά στην φυτοπροστασία για τους εντομολογικούς εχθρούς της ελιάς στις περιοχές του Προγράμ-
ματος, καταγράφηκαν ως σημαντικότεροι εχθροί ο δάκος στην Κρήτη, η καλόκορις, ο ρυγχίτης και η μαργαρόνια
(περιστασιακά) στην Χώρα Τριφυλίας ενώ ο πυρηνοτρήτης εμφανίστηκε σε όλες τις περιοχές αλλά μόνο σε πολύ
λίγες περιπτώσεις χρειάστηκε αντιμετώπιση. Στο πλαίσιο του Προγράμματος, συντάχθηκαν από τους εντομολό-
γους του ΜΦΙ και ΓΠΑ για τους συνεργαζόμενους γεωπόνους στο Πρόγραμμα, Οδηγίες Ολοκληρωμένης Φυ-
τοπροστασίας (IPM) για τα έντομα της ελιάς και Οδηγίες δειγματοληψίας για τους φυσικούς εχθρούς, και έγινε
εκπαίδευση και αξιολόγηση των γεωπόνων στις σχετικές μεθόδους παρακολούθησης και δειγματοληψίας.
Σε όλη τη διάρκεια του Προγράμματος γίνονταν παρακολούθηση των πληθυσμών των εντόμων με σκοπό
την έκδοση οδηγιών προς τους παραγωγούς για την ορθολογική αντιμετώπιση και την εφαρμογή ψεκασμών
με εκλεκτικά εντομοκτόνα στον κατάλληλο χρόνο, όταν ήταν απαραίτητο σύμφωνα με τις Οδηγίες IPM. Για
παράδειγμα με την παρακολούθηση των πληθυσμών του πυρηνοτρήτη με παγίδες και με πολύ συχνές δειγμα-
τοληψίες κατά την περίοδο που ξεκινούν οι προσβολές (ωοτοκία) στους καρπούς βρέθηκε ότι σχεδόν πάντα δεν
δημιουργούσε προβλήματα στις περιοχές και δεν χρειάστηκε ψεκασμός). Στην περίπτωση του δάκου, ακολου-
θήθηκαν οι οδηγίες της δακοκτονίας (δολωματικοί ψεκασμοί). Επίσης αξιοποιήθηκαν πρακτικές φιλικές προς
το περιβάλλον ώστε με τη βέλτιστη χρήση των πόρων που σχετίζονται με τη βιοποικιλότητα να αποφευχθούν,
όσο το δυνατό, οι ψεκασμοί. Κατά τον τρόπο αυτό, η παρουσία και η πρόκληση ζημιάς από την καλόκορη της
ελιάς συσχετίστηκε με την παρουσία συγκεκριμένων ειδών αυτοφυών φυτών (ζιζανίων) στους ελαιώνες. Η
έγκαιρη κοπή των ζιζανίων που ξενίζουν το έντομο κάτω από την κόμη των ελαιοδένδρων αξιολογήθηκε με
θετικά αποτελέσματα ως εναλλακτική μέθοδος αντιμετώπισης καλής γεωργικής πρακτικής.
Ένα ακόμη παράδειγμα αξιοποίησης της βιοποικιλότητας στην αντιμετώπιση των εντόμων στον ελαιώνα
είναι αυτό της κηκιδόμυγας των φύλλων της ελιάς. Την άνοιξη του 2012 παρατηρήθηκε έξαρση του πληθυ-
σμού του εντόμου στην περιοχή του Μεραμβέλλου Κρήτης. Με δειγματοληψίες σε κλαδίσκους ελιάς από τους
ελαιώνες που είχαν το πρόβλημα, διαπιστώθηκε η παρουσία ενός παρασιτοειδούς της κηκιδόμυγας. Για το
λόγο αυτό δεν έγιναν εφαρμογές εντομοκτόνων και το 2013 ο πληθυσμός μειώθηκε στα επίπεδα ισορροπίας
από την δράση του φυσικού αυτού εχθρού.
Το καρποφάγο έντομο ρυγχίτης της ελιάς βρέθηκε ότι προκαλεί σχετικά μικρότερα προβλήματα στην κύρια
ποικιλία ελιάς της Χώρας Τριφυλίας «Μαυρολιά» και στις τοπικές συνθήκες σε σχέση με την ποικιλία «Κορω-
νέϊκη». Η μαργαρόνια εμφάνισε υψηλούς πληθυσμούς στη Χώρα Τριφυλίας το 2011, ωστόσο δόθηκαν οδηγίες
για ψεκασμό με εκλεκτικά εντομοκτόνα μόνο σε όσους ελαιώνες θα προκαλούσε σημαντική ζημιά.
Οι δειγματοληψίες στα ωφέλιμα αρθρόποδα εδάφους έδειξαν παρουσία πολλών ειδών αραχνών και κο-
λεόπτερων Carabidae, κυρίως στην περιοχή της Τριφυλίας (29 είδη) και δευτερευόντως στα Πεζά (19 είδη) και
το Μεραμβέλλο (15 είδη), τα οποία μπορούν να συμβάλλουν στην μείωση των πληθυσμών των προνυμφών
του δάκου και ρυγχίτη (Σχήμα 3). Επίσης, η καταγραφή ακάρεων στο έδαφος που μπορούν να χρησιμεύσουν
ως «βιοδείκτες» για αλλαγές στις ιδιότητες του εδάφους και των επιπτώσεων των ανθρώπινων επεμβάσε-
ων (κυρίως ακάρεα της τάξης Cryptostigmata), έδειξε διαφορές στους αριθμούς των ειδών των ακάρεων
ανάλογα με τον τρόπο διαχείρισης του ζιζανιοτάπητα στους ελαιώνες. Ο αριθμός ειδών ακάρεων της τάξης
Cryptostigmata (Oribatida) ήταν μεγαλύτερος στα εδάφη των ελαιώνων των Μεραμβέλλου και Πεζών, όπου
στους περισσότερους η μηχανική ή χημική ζιζανιοκτονία ήταν περιορισμένη, σε σχέση με την Τριφυλλία που
γίνονταν ζιζανιοκτονία στους περισσότερους ελαιώνες.
Οι φυσικοί εχθροί που καταγράφηκαν στην κόμη των ελαιόδενδρων περιλαμβάνουν αράχνες (Araneae),
αρπακτικά ημίπτερα (Anthocoridae, Miridae), χρύσωπες, αρπακτικά Coccinellidae, Syrphidae, Hymenoptera
παρασιτοειδή και αρπακτικά ακάρεα. Βρέθηκαν συνολικά 21 είδη αρπακτικών ακάρεων που ανήκουν σε 9 οι-
κογένειες, με την πλειονότητα των ειδών να ανήκει στην οικογένεια Phytoseiidae. Μεγαλύτερη ποικιλότητα
ειδών παρατηρήθηκε στους ελαιώνες των Πεζών και Μεραμβέλλου και μικρότερη σε αυτούς της Τριφυλίας.
Τα είδη αρπακτικών ακάρεων που βρέθηκαν στις δύο πιλοτικές περιοχές της Κρήτης είναι στην πλειοψηφία
τους κοινά και διαφέρουν από αυτά της Τριφυλίας.
Ζιζάνια και Ελαιοκαλλιέργεια
H Ολοκληρωμένη Διαχείριση Ζιζανίων αποτελεί ένα σύστημα το οποίο περιλαμβάνει διάφορες στρατηγικές
διαχείρισης των ζιζανίων, οι οποίες θα πρέπει να είναι όσο το δυνατόν περισσότερο οικονομικές για τον παρα-
γωγό και φιλικές για το περιβάλλον. Απαραίτητη προϋπόθεση για τις μελλοντικές προτάσεις και τη δημιουργία
συγκεκριμένου προγράμματος διαχείρισης σε μία περιοχή αποτελεί η πολύ καλή γνώση της υπάρχουσας κατά-
στασης ως προς τα αυτοφυή φυτικά είδη των ελαιώνων. Πραγματοποιήθηκε από το ΜΦΙ, παρακολούθηση του
ζιζανιοπληθυσμού της ελαιοκαλλιέργειας στις πιλοτικές περιοχές του Προγράμματος (Χώρα Τριφυλίας, Πεζά
Ηρακλείου και Μεραμβέλλο Λασιθίου) και συσχετισμός του με παραμέτρους της καλλιέργειας όπως ο τύπος
εδάφους, η άρδευση, η βιολογική καλλιέργεια κ.ά. καθώς και με τους εφαρμοζόμενους τρόπους διαχείρισής
των ζιζανίων, τη χρήση ζιζανιοκτόνων, τη γεωγραφική κατανομή κ.ά. Η προσέγγιση που ακολουθήθηκε για την
υλοποίηση των στόχων του προγράμματος αφορούσε α) στην εκπαίδευση των τοπικών Γεωπόνων και των
ελαιοπαραγωγών των περιοχών-στόχων γύρω από μεθόδους ολοκληρωμένης διαχείρισης των ζιζανίων και
β) στις δειγματοληψίες της αυτοφυούς χλωρίδας για την αποτύπωση και εκτίμηση της κατάστασης ως προς την
εδαφοκάλυψη των ελαιώνων των τριών περιοχών. Τελικός στόχος ήταν η έκδοση οδηγιών ορθών πρακτικών
ζιζανιοκτονίας προς τους ελαιοκαλλιεργητές, εξειδικευμένες για τις περιοχές, με στόχο, πέραν της διαχείρισης
την ελαχιστοποίηση του περιβαλλοντικού αποτυπώματος όπως αυτό εκτιμάται με τη Mέθοδο ΙΑΡ που ανέπτυξε
το πρόγραμμα αλλά και από αναλύσεις εδαφικών δειγμάτων για τον προσδιορισμό υπολειμμάτων της δρα-
στικής ουσίας glyphosate και του μεταβολίτη AMPA και από τους δείκτες χρήσης ζιζανιοκτόνων στα πλαίσια
παρακολούθησης (monitoring). Ενδεικτικά, 45 διαφορετικά φυτικά είδη ζιζανίων ταυτοποιήθηκαν συνολικά
στους επιλεγμένους ελαιώνες των Πεζών, 42 στο Μεραμβέλλο και 93 στη Χώρα Τριφυλίας.
Είδη ζιζανίων έχουν αναπτύξει ανθεκτικότητα στη δραστική ουσία glyphosate
H μακροχρόνια χρήση της δραστικής ουσίας glyphosate, χωρίς την εφαρμογή άλλων μεθόδων ολοκληρωμέ-
νης αντιμετώπισης των ζιζανίων, δημιούργησε σημαντικές αλλαγές στη ζιζανιοχλωρίδα των ελαιώνων της
περιοχής της Χώρας Τριφυλίας. Τα είδη
Conyza canadensis
και
C. bonariensis
είναι εκείνα τα οποία εμφανί-
ζουν πιο συχνά ανθεκτικότητα τόσο σε διάφορα μέρη του κόσμου όσο και στην Ελλάδα. Για την διαπίστωση της
ανθεκτικότητας συλλέχθηκαν 54 δείγματα σπόρων των προαναφερόμενων ειδών, τα οποία σπάρθηκαν στο
θερμοκήπιο του ΜΦΙ για να αναπτυχθούν φυτά για την διαπίστωση πιθανής ανθεκτικότητας. Μελετήθηκε η από-
κριση στη δόση, πραγματοποιήθηκε εξειδικευμένη βιοχημική δοκιμή και μοριακή μελέτη (επίπεδα έκφρασης 2
γονιδίων). Διαπιστώθηκε ότι σε σημαντικό αριθμό τοπoθεσιών της περιοχής, πληθυσμοί των παραπάνω ειδών
Φυτοπροστασία
(διαχείριση
εντόμων και
ζιζανίων)
Αρπακτικά έντομα και αράχνες στο
έδαφος των ελαιώνων σε Τριφυλία, Πεζά
και Μεραμβέλλο κατά την καλλιεργητική
περίοδο 2012
Εφαρμογή ζιζανιοκτόνου στην
περιοχή της Χώρας Τριφυλίας
Collembola 76 είδη
Opiliones 10 είδη
Chilopoda 6 είδη
Staphylinidae 12 είδη
Carabidae 100 είδη
Araneae 208 είδη
ΧΩΡΑ ΤΡΙΦΥΛΙΑΣ
ΠΕΖΑ
ΜΕΡΑΜΒΕΛΛΟ
Collembola 579 είδη
Opiliones 44 είδη
Chilopoda 28 είδη
Staphylinidae 65 είδη
Carabidae 68 είδη
Araneae 266 είδη
Collembola 134 είδη
Opiliones 8 είδη
Chilopoda 13 είδη
Staphylinidae 20 είδη
Carabidae 36 είδη
Araneae 120 είδη
